Парушэнне законнасці на Беларусі ў 30-40я гады

Уводзіны У нашай краіне рэпрэсіі сталі аб’ектам толькі адной навуковай дысцыпліны — гісторыі, бо асуджэнне рэпрэсіій гэта асуджэнне учынкаў найперш ураду. Але і гістарычныя даследванні, якія ажыццяўляліся па дзяржаўным праграмам далі не шмат вынікаў. Вывучэнне рэпрэссій мае два аб’екты. Першы — гэта сродкі барацьбы, якімі карысталася дзяржава для знішчэння іншадумства, дзяржаўныя установы, якія ажыццяўлялі рэпрэсіі, заканадаўчая база і асобы, якія ажыццяўлялі гэтыя рэпрэсіі. Другі - формы іншадумства, яго маштабы, змест, лёсы іншадумцаў. У гэтай працы мы звяртаемся да першага.

Прадметам гэтага даследвання можна выдзеліць прычыны, тэндэнцыі і асаблівасці дзяржаунай рэпрэсіўнай палітыкі; аналіз яе наступстваў. Пад рэпрэсіямі у шырокім сэнсе гэтага тэрміна разумеецца савакупнасць гвалтоўных мер супраць партыйных аб’яднанняў, сацыяльных груп, слаёў грамадства і асобных грамадзянаў, якія ажыццяўляюцца органамі дзяржаўнай улады дл я дасягнення пэўных палітычных мэтаў. Па сваёй прыродзе палітычныя рэпрэсіі з’яўляюцца спараджэннем неправавой дзяржавы і служаць неправавым мэтам. Выступаючы ў якасці інструмэнта дзеючай палітыкі, яны рэгулююцца выключна інтарэсамі кіруючага рэжыму і могуць быць раптоўна запатрабаваныя, а таксама раптоўна скасаваныя.

Сёння, звяртаючыся да гісторыі нашай краіны можна пабачыць, што яна была зусім не такой, як пра яе пісалі у сталінскім «Кароткім курсе гісторыі УКП (б)». Гісторыі яшчэ трэба будзе вызначыць, што ж было на самой справе. Але сёння ўжо можна пабачыць вялікую колькасць памылак, якія былі дапушчаныя у савецкі час. Найбольш ярка і востра мы адчуваем страту выбітных розумаў, геніеў і людзей мастацтва, якія маглі маглі зрабіць велізарны ўнёсак у развіццё нашай краіны і яе культуры.

Актуальнасць даследвання. Грамадства не павінна забывацца на трагічныя урокі мінуўшчыны. Праблема поўнага пазбаўлення ад спадчыннасці сталінізма як перажытка старой палітычнай культуры, заснаванай на адсутнасці павагі да заканадаўства, ігнараванні палітычных і грамадзянскіх свабод вылучае задачу усебаковага вывучэння асаблівасцяў і наступстваў рэпрэсіўнай палітыкі перыяда сталінскай дыктатуры.

Павышэнне цікавасці да гісторыі дадзенай эпохі выклікаецца і тым што у 30-я годы скончылася афармленне савецкай карнай сістэмы, якасці якой захаваліся фактычна цягам некалькіх наступных дзесяцігоддзяў. Улічваючы гэты факт, неабходна выявіць канкрэтныя шляхі і формы развіцця рэпрэсій на стадыі іх максімальнага выкарыстоўвання, г. зн. у перыяд радыкальнай сацыяльнай перабудовы у СССР. Важна зразумець якія мэты мела палітычнае кіраўніцтва, супраць якіх грамадскіх сіл яно прымяняла карныя акцыі, як пры гэтым рэагавала грамадства. Даследванне рэгіянальнага аспекта тэмы мае прынцыповае значэнне для асэнсавання гістарычнага вопыту узаемазносінаў цэнтральнага і мясцовага ураду у ажыццяўленні агульнадзяржаўнай палітыкі.

Мэта работы. Вызначыць крыніцы таталітарнага рэжыму у савецкім саюзе. Паказаць маштаб рэпрэсій, якія абрынуліся на Беларусь у 1930;1940;я годы ХХ стагоддзя. Разгледзець некаторыя сфабрыкаваныя палітычныя справы тых часоу.

1. Фарміраванне таталітарнага рэжыму палітыкі рэпрэсіі судовця таталітарнага

Імкненне да поўнага кантролю над грамадствам было ўласціва шматлікім дэспатычным правіцелям. Таму ў некаторых крыніцах да таталітарных рэжымаў прылічаюцца дынастыя Маўра ў Індыі (321−185 гг. да н.э.), Дынастыя Цынь ў Кітаі (221−206 гг. Да н. э. і інш.

Аднак прыведзеныя вышэй тыраніі ў цэлым заставаліся ў рэчышчы традыцыі і не карысталіся масавай народнай падтрымкай. Практычнае ажыццяўленне абсалютнага кантролю дзяржавы над усім грамадскім жыццём і вытворчасцю стала магчыма толькі ў XX стагоддзі дзякуючы эканамічнаму развіццю, распаўсюджванню тэлекамунікацыйных тэхналогій і з’яўленню эфектыўных метадаў маніпуляцыі грамадствам (у першую чаргу, прапаганды). Гэтыя тэхналогіі здольныя забяспечыць гарантаваную масавую падтрымку кіраўніцтва краіны, асабліва калі на чале даволі харызматычны лідэр. Нягледзячы на гэтыя аб’ектыўныя тэндэнцыі, таталітарызм паўстаў толькі ў асобных краінах.

Макс Вэбер лічыў, што ўзнікненню таталітарызму спрыяе глыбокі крызіс, які выяўляецца ў абвастрэнні канфлікту паміж імкненнем да самарэалізацыі і перавагай знешняга свету. Пачынаючы з XIX стагоддзя, гэты канфлікт праяўляе сябе на шэрагу ўзроўняў: сацыяльным (асобы супраць народа), эканамічным (капіталізм супраць сацыялізму), ідэалагічным (лібералізм супраць дэмакратыі) і г. д. Лібэральная дэмакратыя ўяўляе сабой кампраміс, які дасягаецца коштам падзелу сфераў ўплыву — дзякуючы прававым абмежаванням на ўладу грамадства і абароне аўтаномнай прасторы. Таталітарызм прапануе іншае рашэнне, якое праяўляецца ў ліквідацыі як ліберальных (рынкавых), так і дэмакратычных інстытутаў. Згодна з ідэалогіяй рэжыму, тым самым знікаюць перадумовы для сістэмных канфліктаў, а ўсё грамадства аб’ядноўваецца ў адзінае цэлае.

Шэраг даследчыкаў таталітарызму (Ф. фон Хаек, А. Рэнд, Л. фон Мізес і інш.) Разглядаюць яго як крайнюю форму калектывізму і звяртаюць увагу на тое, што ўсе таталітарныя сістэмы аб’ядноўвае дзяржаўная падтрымка калектыўных інтарэсаў (нацыі - нацызм, дзяржавы — фашызм ці працоўных — камунізм) на шкоду прыватным інтарэсам і мэтам асобнага грамадзяніна. Адсюль, на іх думку, выцякаюць ўласцівасці таталітарных рэжымаў: наяўнасць сістэмы падаўлення незадаволеных, усеабдымны кантроль дзяржавы над прыватным жыццём грамадзян, адсутнасць свабоды слова і г. д.

Сацыял-дэмакраты тлумачаць рост таталітарызму тым, што ў перыяд заняпаду людзі шукаюць рашэнне ў дыктатуры. Таму абавязкам дзяржавы павінна быць абарона эканамічнага дабрабыту грамадзян, балансаванне эканомікі. Як сказаў Ісая Бэрлін: «Свабода для ваўкоў азначае смерць для авечак». Падобных поглядаў прытрымліваюцца прыхільнікі сацыял-лібералізму, якія мяркуюць, што лепшай абаронай ад таталітарызму з’яўляецца эканамічна развітае і адукаванае насельніцтва, якое мае шырокія грамадзянскія правы.

Неалібералы прытрымліваюцца, збольшага, супрацьлеглага пункту гледжання. Сацыёлаг Барыс Кагарлицкий падкрэслівае сувязь таталітарызму і масавага грамадства: «Прыход мас у палітыку можа ажыццяўляцца двума метадамі - альбо радыкальныя формы дэмакратыі, альбо таталітарызм. Таталітарызм — гэта аўтарытарны рэжым, які выкарыстоўвае тыя ж метады мабілізацыі ў мас, якія прымяняюцца ў дэмакратыі. Калі яго штосьці адрознівае ад аўтарытарызму «традыцыйнага тыпу», то толькі гэта.

Аўтарытарныя рэжымы мінулага былі створаны на аснове традыцыйнай іерархіі, эліты прывілеяў. Іх задача складалася ў тым, каб стрымаць напор мас на палітычную і сацыяльную сістэму. Аўтарытарызм XX стагоддзя, які будзе пераходзіць у таталітарызм, мае зусім іншыя задачы. Ён падымае людзей знізу ўверх. Ён павінны забяспечыць пераразмеркаванне, прасунуць выхадцаў з нізоў, выцесніць або пацясніць старыя эліты. Ён забяспечыць арганізацыю мас, для таго каб аўтарытарна кіраваць самімі масамі і адначасова душыць традыцыйнае прывілеяванае меншасць, нязгодных з тым, што робіць новая ўлада. Іншая справа, што масамі пры таталітарызме маніпулююць. Але ж і пры дэмакратыі маніпулююць!" [43]

Таталітарызм, гэта палітычны рэжым, у якім ажыццяўляецца поўны кантроль і жорсткая рэгламентацыя з боку дзяржавы усіх сфер жызнедзейнасці грамадства і жыцця кожнага чалавека, якая забяспечваецца пераважна сілавымі сродкамі, у тым ліку і сродкамі узброеннанага гвалту. Прааналізаваўшы труд «Таталітарная дыктатура і аўтакратыя» (1956 г.) Карла Фрыдрыха і Збігнева Бжэзінскага, якія на аснове эмпірычнага параўнання сталінскага СССР, нацысцкай Германіі і фашысцкай Італіі, сфармулявалі шэраг вызначальных прыкмет таталітарнага грамадства, а таксама прааналізаваўшы твор А. Я. Юдоўскай «Таталітарны рэжым: яго сутнасць і прыкметы» мы сфармулявалі 10 прыкметаў таталітаргага палітычнага рэжыму:

1. Вяршынства дзяржавы, якое носіць татальны характар. Дзяржава не проста умешваецца у эканамічнае, палітычнае, сацыяльнае, духоўнае, сямейна-бытавое жыццё грамадства, яно імкнецца падпарадкаваць, «адзяржавіць» любыя праявы жыцця.

2. Засяроджанне ўсёй палітычнай улады у руках правадыра партыі, якое цягне за сабой фактычнае адлучэнне насельніцтва і шэраговых членаў партыі ад удзелу у фармаванні і дзейнасці дзяржаўных органаў.

3. Манаполія на ўладу адзінай массавай партыі, зрошчванне партыйнага і дзяржаўнага апарату.

4. Панаванне ў грамадстве адной усемагутнай дзяржаўнай ідэалогіі, якая падтрымлівае ў масах упэўненасць ў справядлівасці дадзенай сістэмы кіравання і правільнасць абранага шляху.

5. Цэнтралізаваная сістэма кантролю і кіравання эканомікай.

6. Поўнае бяспраўе чалавека. Палітычныя свабоды і правы зафіксаваныя фармальна, але рэальна адсутнічаюць.

7. Існуе строгая цэнзура над усімі сродкамі масавай інвармацыі і выдавецкай дзейнасцю. Забаронена крытыкаваць прадстаўнікоў ураду, дзяржаўную ідэалогію, станоўча адгукацца пра жыццё дзяржаваў з іншымі палітычнымі рэжымамі.

8. Міліцыя і спецслужбы разам з функцыямі забеспячэння правапарадку маюць функціі карных органаў і выступаюць у якасці інструмэнта масавых рэпрэсій.

9. Знішчэне любой апазіцыі і іншадумства сродкамі сістэматычнага і масавага тэрора, асновай якога з’яўляецца як фізічны, так і духоўны гвалт.

10. Прыгнёт асобы, пазбаўленне чалавека свайго Я, ператварэнне яго ў аднатыпны вінцік партыйна-дзяржаўнай машыны.

У якасці асноўных фактараў, якія садзейнічалі фарміраванню таталітарнага рэжыму ў СССР, можна вылучыць эканамічныя, палітычныя і сацыякультурныя. Фарсіраванае эканамічнае развіццё вяло да ўзмацнення жорсткасці палітычнага рэжыму ў краіне. Выбар фарсіраванай стратэгіі ствараў рэзкае паслабленне таварна-грашовых механізмаў рэгулявання эканомікі. Планавай, вытворчай, тэхнічнай дысцыпліны ў гаспадарцы, пазбаўленай рычагоў эканамічнай цікавасці, лягчэй за ўсё было дамагчыся, абапіраючыся на палітычны апарат, дзяржаўную санкцыю, адміністрацыйны прымус. У выніку, у палітычнай сферы ўзялі верх формы поўнага падпарадкавання дырэктыве. Узмацненне таталітарных пачаткаў палітычнай сістэмы патрабаваў, таксама, вельмі нізкі ўзровень матэрыяльнага дабрабыту пераважнай часткі грамадства, які суправаджаў фарсіраваны варыянт індустрыялізацыі, спробы пераадолення эканамічнай адсталасці. Аднаго энтузіязму, перакананасці перадавых слаёў грамадства было недастаткова для таго, каб на працягу чвэрці стагоддзя мірнага часу ўтрымліваць жыццёвы стандарт мільёнаў людзей на ўзроўні, які звычайна існуе на працягу кароткіх прамежкаў часу, у гады вайны і грамадскіх катастрофаў. Энтузіязм, у гэтай сітуацыі, трэба было падмацоўваць іншымі фактарамі, у першую чаргу, арганізацыйна-палітычнымі, рэгуляваннем мер працы і спажывання (суровыя пакарання за крадзеж грамадскай маёмасці, за прагулы і спазненні на працу, абмежаванні перамяшчэння і г. д.). Неабходнасць прыняцця гэтых мераў, натуральна, ніяк не спрыяла дэмакратызацыі палітычнага жыцця.

Станаўленню таталітарнага рэжыму спрыяў і асаблівы тып палітычнай культуры, характэрны для расейскага грамадства на працягу ўсёй яго гісторыі. Зняважлівае стаўленне да закона і права спалучаецца ў ім (грамадстве) з пакорай асноўнай масы насельніцтва ўладам, гвалтоўнаму характару улады, адсутнасцю легальнай апазіцыі, ідэалізацыяй насельніцтвам кіраўніка ўлады і г. д. (Падданніцкі тып палітычнай культуры). Характэрны для асноўнай масы грамадства, дадзены тып палітычнай культуры адбіваецца і ў рамках бальшавіцкай партыі, фармаваўся ў асноўным за кошт выхадцаў з народа. Пераацэнка ролі гвалту ў палітычнай барацьбе, абыякавасць да жорсткасці саслаблялі адчуванне маральнай абгрунтаванасці, апраўданне многіх палітычных дзеянняў, якія даводзілася ажыццяўляць партыйнаму актыву. Сталінскі рэжым, у выніку, не сустрэў актыўнага супраціву ўнутры самога партыйнага апарата. Такім чынам, можна зрабіць выснову, што спалучэнне эканамічных, палітычных, культурных фактараў спрыяла таму, што ў СССР у 30-я гады сфармаваўся таталітарны рэжым, сістэма асабістай дыктатуры Сталіна. Галоўнай характэрнай рысай палітычнага рэжыму ў 30-я гады стаў перанос цэнтра цяжару на партыйныя, надзвычайныя і карныя органы. Рашэння XVII з’езду ВКП (б) значна ўзмацнілі ролю партыйнага апарата: ён атрымаў права непасрэдна займацца дзяржаўным і гаспадарчым кіраваннем, вышэйшае партыйнае кіраўніцтва набыло неабмежаваную свабоду, а радавых камуністаў абавязалі строга падпарадкоўвацца кіруючым цэнтрам партыйнай іерархіі. Разам з выканаўчымі камітэтамі Саветаў у прамысловасці, сельскай гаспадарцы, навуке, культуры, функцыянавалі партыйныя камітэты, чыя роля з часам становіцца вырашальнай. Ва ўмовах канцэнтрацыі рэальнай палітычнай улады ў партыйных камітэтах Саветы ажыццяўлялі пераважна гаспадарчыя і культурна-арганізатарскія функцыі.

Урастанне партыі ў эканоміку і дзяржаўную сферу з гэтага часу стала адметнай асаблівасцю савецкай палітычнай сістэмы. Выбудоўвалася своеасаблівая піраміда партыйна-дзяржаўнага кіравання, вяршыню якой трывала займаў Сталін як Генеральны сакратар ЦК ВКП (б). Такім чынам, першапачаткова другарадная пасаду генеральнага сакратара ператварылася ў першарадную, даючы яе ўладальніку права на вярхоўную ўладу ў краіне.

Зацвярджэнне ўлады партыйна-дзяржаўнага апарату суправаджалася узвышэннем і ўмацаваннем сілавых структур дзяржавы, яго рэпрэсіўных органаў. Ужо ў 1929 годзе ў кожным раёне ствараюцца так званыя «тройкі», у якія ўваходзілі першы сакратар райкама партыі, старшыня райвыканкама і прадстаўнік Галоўнага палітычнага ўпраўлення (ГПУ). Яны сталі ажыццяўляць пазасудовае разьбіральніцтва вінаватых, выносячы свае ўласныя прысуды. У 1934 годзе на базе ОГПУ утвараецца Галоўнае ўпраўленне дзяржаўнай бяспекі, якое ўвайшло ў Наркамат унутраных спраў (НКУС).

Абапіраючыся на магутную сістэму карных органаў, сталінскае кіраўніцтва ў 30-я гады раскручвае махавік рэпрэсій. На думку шэрагу сучасных гісторыкаў, рэпрэсіўная палітыка на дадзеным перыядзе мела тры галоўныя мэты: 1) сапраўднае ачышчэнне ад «разбэшчаных» ад, часцяком бескантрольнай, улады функцыянераў; 2) падаўленне ў зародку сепаратысцкіх і апазіцыйных настрояў, забеспячэнне безумоўнай улады цэнтра над перыферыяй; 3) зняцце сацыяльнай напружанасці шляхам выяўлення і пакарання ворагаў.

Вядомыя сёння дадзеныя аб механізме «вялікага тэрору» дазваляюць казаць, што сярод іншых прычын гэтых акцый асаблівае значэнне мела імкненне савецкага кіраўніцтва знішчыць патэнцыйную «пятую калону» ва ўмовах нарастаючай ваеннай пагрозы. Колькасць зняволеных у Савецкім Саюзе ў 30-я гады вызначаецца лічбамі ад 3,5 млн да 9−10 млн чалавек. Дакладную лічбу рэпрэсаваных, як і падрабязныя сведчанні савецкіх злачынстваў, у наш час высветліць немагчыма з тае прычыны, што архівыКДБдагэтуль закрытыя для даследчыкаў.

2. Палітычныя судовыя працэссы Пачынаючы з 20-х гг., Як у цэлым па СССР, так і ў Беларусі сфармаваўся своеасаблівы рэпрэсіўны механізм, які уключаў у сябе як заканадаўчую базу, так і сістэму судовых і несудовых органаў і працоўных лагераў (ГУЛАГ). З 1929 «справы» класавых ворагаў сталі разглядаць так званыя «тройкі» (першы сакратар райкама, старшыня райвыканкама і начальнік мясцовага аддзялення ГПУ). Справы разглядаліся без пракурора і адваката. Абскарджанне прысудаў і памілаванне не дапушчалася. Прысуд да вышэйшай меры пакарання выконваўся адразу.

У Беларусі ў першую чаргу пацярпелі дзеячы навукі і культуры, якія з канца 20-х гг. сталі абвінавачвацца ў нацыянал-дэмакратызму. У 1930 г. была сфабрыкаваная справа аб контррэвалюцыйнай арганізацыі «Саюз вызвалення Беларусі», па якому было арыштавана 108 прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі. У 1933 г. прадстаўніцтвам ОГПУ па БССР было «раскрытая» яшчэ адна нацдэмаўскага арганізацыя — «Беларускі нацыянальны цэнтр». Сярод вядомых сёння іншых спраў - Працоўная сялянская партыя — беларускі філіял (арыштавана 59 чалавек), Промпартыя — беларускі філіял (30 чалавек), саюзнае бюро РСДРП — меншавікоў (30 чалавек), Партыя вызвалення сялян (110 чалавек), а таксама «контррэвалюцыйныя, шкодніцкия «арганізацыі ва ўсіх сферах народнай гаспадаркі: Наркамата земляробства, аховы здароўя, асветы, папяровай прамысловасці і іншых.

Былі рэпрэсаваныя 826 чалавек, якія пражывалі на тэрыторыі БССР, якія праходзілі па спісу ўдзельнікаў беларускага нацыянальнага руху 1917;1924 гг. Больш за палову свайго складу ў 30-я гг. пазбавіўся ў выніку рэпрэсій Саюз пісьменнікаў Беларусі. Практычна цалкам была разгромленая Беларуская акадэмія навук. У гэты перыяд было рэпрэсавана 26 акадэмікаў і 6 членаў-карэспандэнтаў Акадэміі. З траўня 1937 па верасень 1938 гг. было рэпрэсавана каля паловы камандзіраў палкоў, амаль усе камандзіры брыгад, дывізій і карпусоў Беларускай ваеннай акругі. У чэрвені 1937 быў расстраляны камандуючы акругай А.П. Убарэвіч.

Рэпрэсіі закранулі і партыйную арганізацыю Беларусі. Падчас партыйнай чысткі 1933 г. колькасць яе паменшылася на 9,7 тыс. членаў, што склала больш 20,6%. У ходзе абмену і праверкі партдакумэнтаў у 1935;1936 гадах з партыі было выключана каля паловы яе складу. У 1937 быў арыштаваны першы сакратар ЦК КП (б) Б.В. Шаранговіч. Даведзены да адчаю, падчас працы партыйнага з’езду ў чэрвені 1937 застрэліўся старшыня ЦВК БССР А. Чарвякоў. У гэты ж час у Маскве быў арыштаваны старшыня СНК БССР М. Голодед (пасля пакончыў з сабой, выкінуўшыся з акна НКУС БССР). У 1937;1938 гг. былі арыштаваныя і загінулі старшыні ЦВК і СНК БССР І. Адамовіч, Д. Валковіч, Д. Жылуновіч, многія іх намеснікі, сакратары ЦК кампартыі Я. Гамарніка, Н. Гікалы, А. Крыніцкі і інш.

У канцы 30-х гг. пачалася «чыстка» і сярод выканаўцаў масавага тэрору — працаўнікоў ОГПУ — НКВД. У 1939 г. быў асуджаны да вышэйшай меры пакарання шэраг работнікаў Наркамата ўнутраных спраў БССР, у тым ліку пяць старшыняў ОГПУ — НКВД Беларусі Б. Берман, Л. Закоўскі, І. Ляплеўскі, А. Наседкіна, Р. Рапапорт, некаторыя іх намеснікі.

Усяго з 1917 да пачатку 50-х гадоў ахвярамі палітычных рэпрэсій сталі каля 600 тыс. Грамадзян Беларусі. З іх звыш 240 тыс. Асуджаныя судовымі органамі або пакараныя рашэннямі несудовых органаў («двоек», «троек», асобых нарад, калегіяй ОГПУ, НКВД і інш.), Каля 250 тыс. Сялян рэпрэсаваныя («раскулачаныя») у адміністрацыйным парадку, звыш 100 тысяч нашых суайчыннікаў высланы з тэрыторыі Заходняй Беларусі ў 1939;1941 гг. і ў пасляваенныя гады. З лістапада 1917 па красавік 1953 г. за «контррэвалюцыйныя злачынствы» да вышэйшай меры пакарання было прыгаворана больш за 35 тыс. Чалавек. На пачатак 2001 г. у Рэспубліцы Беларусь было рэабілітавана звыш 200 тыс. Рэпрэсаваных грамадзян.

З 1929 па 1932толькі праз раскулачванне было ліквідавана ад 48 да 64 тыс. гаспадарак (297,8 — 396,8 тыс. чалавек).

Да 1932 годапрацэс масавага раскулачвання быў афіцыйна спынены, аднак рэпрэссіі супраць сялян не спыніліся.

7 жніўня 1932 г. быў прыняты рэпрэсіўны закон «Аб ахове маёмасці дзяржаўных прадпрыемстваў, калгасаў і кааперацыі і ўмацаванні грамадскай (сацыялістычнай) уласнасці» («Закон аб пяці каласках»), згодна з якім за крадзеж калгаснай і кааператыўнай маёмасці прызначаўся расстрэл, а пры змякчальных абставінах — зняволенне не менш як на 10 гадоў з канфіскацыяй маёмасці, без права на амністыю.Паводле гэтага закона ў БССР на працягу 1933—34 асуджана больш за 10 тыс. чал.

З мая 1932 да мая 1933 з рэспублікі выслана 35 тыс. сялянскіх сем’яў.

На працягу 1933 г. у калгасах было «выкрыта» і выключана 2700 «кулакоў-шкоднікаў», 1544 работнікі зняты за «варожую» дзейнасць.

На працягу 1933—34 органамі НКУС у БССР ліквідавана 3281 «контррэвалюцыйная групоўка і арганізацыя». З агульнай колькасці рэпрэсаваных і высланых за гэты час каля 10 тыс. складалі т.зв. сацыяльна чужыя і контррэвалюцыйныя элементы, каля 2,5 тыс. былыя калгаснікі.

Налютаўскім (1933) пленуме ЦК і ЦКК КП (б)Б паведамлялася, што за май 1932—люты 1933 з беларускай вёскі органамі забрана каля 30 тыс. «контррэвалюцыйных кулакацкіх, бандыцкіх, белагвардзейскіх элементаў», якія ўваходзілі ў 1,5 тыс. груповак. Пленум згадзіўся з версіяй ДПУ пра быццам бы выяўленыя ў сельскай мясцовасці БССР падпольныя контррэвалюцыйныя арганізацыі і групы, якія мелі кіраўнікоў і ідэолагаў у цэнтры рэспублікі. Пасля лютаўскага пленума ЦК і ЦКК КП (б)Б і сакавіцкага пленума ЦК і Мінскага гаркома па рэспубліцы прайшла хваля палітычных чыстак. Зямельныя і савецкія органы, установы навукі, адукацыі, культуры, рэдакцыі газет і выдавецтвы «вызваляліся ад класава варожых элементаў», арыштаваны тысячы сялян. Адбыліся чарговыя змены ў іх кіраўніцтве, перамены ў кірунках і змесце дзейнасці.

З канца 1920;х г. пачалася барацьбы з т. зв. беларускім буржуазным нацыяналізмам, якая вылілася ў расправу над прадстаўнікамі беларускай навукі, літаратуры, мастацтва, работнікамі шэрагу наркаматаў рэспублікі. Былі рэпрэсаваныя ўсе ўдзельнікі беларускага нацыянальнага руху 1917—24, якія засталіся жыць на тэрыторыі СССР.

Пачатак гэтаму быў пакладзены дзейнасцю ў Беларусіў траўні — чэрвені 1929камісіі ЦК ВКП (б) па абследаванні практыкі правядзення нацыянальнай палітыкі ў БССР на чале якой стаяў У.П.Затонскі. Вынікам дзейнасці камісіі стала сфальсіфікаваная справа «Саюз вызвалення Беларусі». Былі арыштаваны 108 чалавек беларускай інтэлігенцыі, у тым ліку акадэмікі Беларускай АН В. Ластоўскі, Я. Лёсік, С. Некрашэвіч, прафесар А. Смоліч, прафесар У. Пічэта, наркомы земляробства (Дз. Прышчэпаў) і асветы (А. Баліцкі), пісьменнікі М. Гарэцкі, У. Дубоўка, Я. Пушча.

Арыштаваныя па абвінавачванні ў прыналежнасці да «СВБ» былі асуджаны на розныя тэрміны зняволення альбо высланы за межы БССР пасля закрытага пасяджэннякастрычніцкага (1930)пленума ЦК КП (б)Б, які ўхваліў дзеянні ДПУ і прапановы бюро ЦК па ліквідацыі нацыяналістычнага контррэвалюцыйнага падполля. Адначасова паводле рашэнняў пленума пачалася масавая чыстка партыі ад т.зв. нацыянал-ухілістаў, найперш у яе кіруючых звёнах.

У 1931 супрацоўнікамі АДПУ сфальсіфікаваны справы на наступныя «контррэвалюцыйныя шкодніцкія арганізацыі»: «Беларускі філіял працоўнай сялянскай партыі» (БФПСП), «Беларускі філіял меншавікоў», «Беларускі філіял прампартыі». У члены «БФПСП» у першую чаргу залічваліся прыхільнікі развіцця сельскай гаспадаркі за кошт фермерскіх гаспадарак, незадаволенасць сялян палітыкай суцэльнай калектывізацыі падавалася як вынік шкодніцкай дзейнасці «арганізацыі». Лічылася, што ўсе арганізацыі былі паміж сабой звязаны. Іх ячэйкі былі выяўлены ў Дзяржплане БССР, ВСНГ БССР, Наркамземе, ЦСУ, Народным камісарыяце забеспячэння, Белсельсаюзе, Белкалгасцэнтры, Белсельтрэсце, Белсельбанку, НДІ сельскай і лясной гаспадаркі імя Леніна, Белбудаб’яднанні, Белметалаб’яднанні, Белскураб’яднані, фінансавых органах і спажывецкай кааперацыі, у шэрагу раёнаў.

У 1933 супраць беларускай інтэлігенцыі сфальсіфікаваны справы «Беларуская народная грамада», якая з’яўлялася працягам «СВБ"(па ёй праходзіла 68 чалавек пераважна беларускіх пісьменнікаў, настаўнікаў, студэнтаў) і «Беларускі нацыянальны цэнтр» (праходзілі 161 чалавек, пераважна дзеячы нацыянальна-вызваленчага руху Зах. Беларусі, якія перабраліся ў БССР). Абедзве арганізацыі нібыта мелі на мэце звяржэнне савецкай улады шляхам узброенага паўстання і стварэнне Беларускай буржуазна-дэмакратычнай рэспублікі. Ячэйкі арганізацый былі «выяўлены» спецорганамі ў Дзяржплане, наркаматах асветы, аховы здароўя, сувязі, Акадэміі навук, БДУ, Беларускай сельска-гаспадарчай акадэміі, Саюзе пісьменнікаў, Бел. ваеннай акрузе, у шэрагу гарадоў і раёнаў БССР. Практычна усе, хто праходзіў па справах першай паловы 1930;х гадоў і выжыў, былі рэпрэсаваны паўторна у 1937;41 гг., большасць з іх былі растраляны ці загінулі ў лагерах. Некаторыя з «удзельнікаў» СВБ былі арыштаваны ў трэці раз ў 1949;52 гг. і асуджаны на вечнае пасяленне ў Сібіры (Дубоўка, М. М. Улашчык і інш.)

Пасля забойства Кірава была прынята Пастанова ЦВК і СНК СССР «Аб парадку вядзення спраў па падрыхтоўцы ці здзяйсненню тэрарыстычных актаў» ад 1 снежня 1934 тэрміны вядзення следства па такіх справах абмяжоўваліся 10 днямі, абвінаваўчае заключэнне ўручалася за 1 суткі да суда. Справы разглядаліся без удзелу пракурора і адваката. Касацыйнае абскарджанне і падача хадайніцтваў аб памілаванні не дазваляліся, смяротныя прыгаворы выконваліся неадкладна. Аналагічны парадак уводзіўся ў верасні 1937 па справах аб шкодніцтве і дыверсіях. Справы па палітычных абвінавачваннях разбіраліся ў пазасудовым парадку з прымяненнем вышэйшай меры пакарання. Асобая нарада пачала дзейнічаць не ў поўным складзе, як прадугледжвалася законам, а ў выглядзе «пяцёркі», «тройкі» і нават «двойкі» (нарком НКУС і пракурор СССР). Санкцыянавалася прымяненне фізічных мер уздзеяння да арыштаваных. Мясцовыя органы, у адпаведнасці з закрытым лістом ЦК ВКП (б) «Урокі падзей, звязаных са злачынным забойствам тав. Кірава», павінны былі паставіць пад падазрэнне ўсіх камуністаў, хто калі-небудзь выступаў супраць сталінскага кіраўніцтва, праяўляў іншадумства.

Хваля тэрору, арганізаванага адразу ж пасля забойства Кірава, захапіла не толькі членаў партыі. Паўсюдна раскрываліся «контррэвалюцыйныя» і «тэрарыстычныя» змовы. Сакратарам і старшыням райкомаў былі накіраваны спецыяльныя цыркуляры аб неабходнасці тэрміновай і рашучай чысткі калгасаў ад варожых элементаў (1935), у месячны тэрмін праверцы падлягалі ўсё службовыя асобы ўсіх калгасаў.

Паводле пастановы ЦВК і СНК СССР ад7 красавіка 1935"Аб мерах барацьбы са злачыннасцю непаўналетніх" крымінальнай адказнасці падлягалі дзеці з 12-гадовага ўзросту.

У 1929—30, 1933 былі праведзены партыйныя чысткі. Калі на 1 студзеня 1933 г. Кампартыя Беларусі налічвала 65 040 чалавек, то ў 1934 — 37 909. У выніку праверкі партдакументаў 1935—36 выключана з партыі і знята з працы 17% старшынь райкомаў і 14% іх намеснікаў, 22% сакратароў райвыканкомаў, толькі па 59 раёнах выключана з партыі і знята з працы 10% старшынь сельсаветаў ад агульнай іх колькасці па 88 раёнах БССР. Абмен партыйных дакументаў прывёў да чарговага скарачэння колькасці членаў партыі - 31 937 членаў. Выключэнне з партыі суправаджалася звальненнем з працы, а нярэдка і іншымі больш жорсткімі рэпрэсіямі.

3. Саюз вызвалення Беларусі

Справа «Саюза вызвалення Беларусі» — палітычна-крымінальная справа распачатая ДПУ БССР ў 1930 г. супраць дзеячаў беларускай навукі і культуры; частка рэпрэсій у БССР 1929—1931 гг. Для гісторыі Беларусі характэрна барацьба не толькі з рэальным іншадумствам, але і з патэнцыйным. Знішчаліся і ізаляваліся найбольш, з кропкі гледжання ураду, небяспечныя слаі несельніцтва. Справа «Саюза вызвалення Беларусі - сфабрыкаваная ОГПУ ў 1930;1931 гадах у Беларускай ССР справа нацыяналістычнай контррэвалюцыйнай, антысавецкай арганізацыі «Саюз вызвалення Беларусi» .

У студзені 1930 першым сакратаром КП (б)Б з Масквы прыехаў К. В. Гей (адзін з арганізатараў шырокамаштабных чыстак партыі, быў арыштаваны 2 кастрычніка 1938, а 25 лютага 1939 расстраляны па прысуду Ваеннай калегіі Вярхоўнага суда СССР) з ім да выканання абавязкаў прыступіў новы старшыня ГПУ Г. Я. Рапопорт (арыштаваны 16 ліпеня 1937, расстраляны па прысудзе Ваеннай калегіі Вярхоўнага суда СССР).

Справа пачалася арыштам (17.2.1930) П. Ільючонка. Агулам па справе СВБ вясной—летам 1930 арыштавалі108дзеячаў беларускай навукі і культуры. Першапачаткова ў ДПУ за кіраўніцтва СВБ лічыліВ. Ластоўскага, А. ЦвікевічаіА. Смоліча, але іх уплыў у Беларусі быў невялікі. Пазней за кіраўніцтва СВБ у ДПУ лічыліся А. Адамовіч, А. Баліцкі, П. Ільючонак іДз. Прышчэпаў, але іх справу разглядалі асобна. Абвінавачанні ў прыналежнасці да СВБ выстаўляліся Я. Купалуі, Я. Коласу, У. Ігнатоўскаму,І. Васілевічуі інш.

Справу падследных-камуністаў вылучылі ў асобную вытворчасць. Калегіяй АДПУ ўсе арыштаваныя, апроч 18, былі асуджаныя на розныя тэрміны зняволення або ссылкі. У. Ігнатоўскі застрэліўся4 лютага1931г. Кіраўнікі СВБ былі асуджаны на 10 гадоў лагераў кожны (рэабілітаваныя ў чэрвені1988г.), справа разглядалася асобна. Большасць астатніх падазроных як члены СВБ — 77 чалавеквысланаяна 5 гадоў ва ўнутраныя раёныСССР. Усяго па справе было асуджаны 86 чалавек. У1937—1941 гг. справа была перагледжана, многіх з падазроных як членаў СВБ расстралялі, іншыя зняволеныя ў лагеры. У 1937—1939 ліквідаваныя і многія следчыя ДПУ, што вялі справу «Саюза вызвалення Беларусі». Рэпрэсіі супраць падазроных як членаў СВБ, што засталіся ў жывых на той час, адбыліся ў 1949—1952.

Справа «Саюза вызвалення Беларусі» азначыла сабой першыя практычныя наступствы змянення балансу сіл у ВКП (б) і выніковага павароту палітычнага курсу ў СССР і БССР (бачпалітыка ў СССР, 1920;1929іпалітыка ў БССР, 1920;1929), якія адбыліся ў канцы 1920;х гг. і былі скіраваныя, у т.л., на згортванне тагачаснай нацыянальнай палітыкі («карэнізацыя»). Вастрыня крытыкі нацыянал-дэмакратызму вырасла яшчэ ў 1927 г; Камуністычная партыя Беларусіў 1929 г. сваёй устаноўкай прызнала нацыянал-дэмакратызм «галоўнай небяспекай на дадзеным этапе развіцця», а ў маі 193 0 г. рэзалюцыяй свайго XIII з’ездуназвала яго «галоўнай небяспекай для нацыянальнай палітыкі».

Арышты пачаліся ў чэрвені 1930 і працягваліся да восені. Усяго ў турэмныя засценкі трапіла больш за сто прадстаўнікоў беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі. Частка арыштаваных адпусцілі, а па 86-ці пачалі следства. На папярэднім следстве цалкам альбо часткова вінаватымі прызналі сябе палова арыштаваных, іншая палова абвінавачванні адхіліла, заявіўшы, што «ў СВБ ніколі не былі і пра яго існаванне даведаліся ад следчых» .

20−25 кастрычніка 1930 года праходзіў пленум ЦК КП (б) Б, які сыграў важную ролю ў лёсах беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі. Даклад К. В. Гея «Аб шэрагавых задачах у нацпалітыцы» на пленуме, які папярэднічаў закрытаму пасяджэнню, якое пачалося паведамленнем старшыні ГПУ БССР Г. Я. Рапапорта аб раскрыцці ў рэспубліцы контррэвалюцыйнай арганізацыі нацыянальнай інтэлігенцыі ў Наркамаце асветы, АН БССР, розных ВНУ (у тым ліку БДУ) з некалькіх сот чалавек пад назвай «Саюз вызвалення Беларусi» (СВБ) і аб пачатку следства над арыштаванымі яе сябрамі. Па дадзеных следства, пачатак дзейнасці тычыцца да 1921 г., калі яна называлася «Саюз адраджэння Беларусi» (САБ), замежная арганізацыя сфармавалася ў 1922 г. Перыяд накаплення і расстаноўкі сіл у гісторыі арганізацыі склаўся і ўмацаваўся з вяртаннем у 1925;1926 гг. з эміграцыі вялікай групы нацыянал-дэмакратаў і былых міністраў БНР. Па Рапапорту, арганізацыяй былі ахоплены «адказныя пасты савецкай працы», «краязнаўчыя секцыі», «ўсе навучальныя ўстановы і друк». Пасля двухдзённага закрытага пасяджэння Гей паставіў пытанне аб фактычным засакрэчванні матэрыялаў пленума нават ад шырокіх партыйных мас.

З 30 лістапада ў прэсе БССР пачалася шырокая прапагандысцкая кампанія па выкрыцці «контррэвалюцыйнага «СВБ ««, якая суправаджалася у тым ліку калектыўнымі лістамі беларускіх пісьменнікаў з патрабаваннямі суровага пакарання падследным, а таксама «нізкапаклоннымі» лістамі Я. Коласа, У. Ігнатоўскага і Я. Купалы (напісанае пасля спробы самагубства і апублікаванае апошнім).

Тым не менш, нягледзячы на «выбіванне» патрэбных прызнанняў і паказанняў, масавую прапагандысцка-выкрывальную кампанію па падрыхтоўцы грамадскай думкі, арганізаваць судовы працэс па тыпу суда над «СВУ» (саюз вызвалення Украіны) не ўдалося. 10 красавіка 1931 года пазасудовай пастановай Судовай калегіі ОГПУ за прыналежнасць да гэтай арганізацыі было асуджана 86 чалавек, сярод іх В. Ігнатоўскі (скончыў жыццё самагубствам у сярэдзіне следства), Д. Жылуновіч, В. Ластоўскі, А. Баліцкі, Д. Прышчэпаў, А. Адамовіч, Ф. Имшеник і інш. У ходзе справы рэпрэсіям падверглася нацыяналістычна арыентаваная частка беларускай інтэлігенцыі.

У сакавіку 1931 Рапапорт адбыў з Беларусі. У канцы года рэспубліку пакінуў і Гей, уступіўшы на пасаду сакратара Маскоўскага абкама ВКП (б).

У чэрвені 1988 г. судовая калегія Вярхоўнага суда БССР адмяніла пастановы калегіі ОГПУ ад 18 сакавіка і 10 красавіка 1931 г., спыніўшы ўсе справы асуджаных у сувязі з адсутнасцю ў іх дзеяннях складу злачынства.

Дасюль дакладна невядома ці праўда існаваў «Саюз вызвалення Беларусі». У позняй савецкай гістарыяграфіі даследчыкі лічылі СВБ выдумкай ДПУ, а асуджаных па гэтай справе— ахвярамі. Прыкладна такога ж меркавання трымаліся і беларускія эмігранцкія гісторыкі, праўда з іншых матываў, бо асуджаныя па справе СВБ у асноўным былі іх палітычнымі праціўнікамі.

Таксама існуе меркаванне, што СВБ існаваў і яго кіруючы цэнтр быў не ў інтэлігенцкім асяродку, а ў нацыянальных колах ураду БССР, што за савецкім часам зацямнялася па зразумелых прычынах.

Яшчэ ў 1957 г. спецслужбы выказвалі такую версію:"У 1926 годзе на тэрыторыі БССР нацыяналісты стварылі антысавецкую паўстанцкую арганізацыю з цэнтрам у Мінску, … якая атрымала названне «Саюз вызвалення Беларусі» (СВБ). Яна мела філіялы ў Віцебску, Полацку і іншых гарадах Беларускай ССР. Для пашырэння антысавецкай дзейнасці «Саюза вызвалення Беларусі» спецыальная група на чале з актыўным нацыяналістам Улашчыкам вербавала ў падполле моладзь. Агентурнай разработкай і следствам па справе «Саюза вызвалення Беларусі» выяўлена, што праграма гэтага варожага падполля была накіравана на ліквідацыю заваяванняў Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і аднаўлення ў рэспубліцы ўлады памешчыкаў і капіталістаў".

У 1988 г. КДБ БССР у адказ на зварот Інстытуту гісторыі партыі пры ЦК КПБ адказаў, што"…руплівым вывучэннем архіўных матэрыялаў не выяўлена якіх-небудзь дакументальных матэрыялаў аб верагоднасці існавання «Саюзу вызвалення Беларусі»".

4. Беларуская народная грамада, 1933

«Беларуская народная грамада» («БНГ») — назва арганізацыі, прыдуманай следчымі АДПУ БССР для ўзбуджэння крымінальнай справы і правядзення палітычнага працэсу ў барацьбе з іншадумствам нацыянальнай інтэлігенцыі ў чэрвені - жніўні1933; працяг палітычнага працэсу па справе"Саюза вызвалення Беларусі".

У арганізацыю было ўключана 68 чалавек, пераважна беларускія пісьменнікі (З. Астапенка, У. Жылка, Л. Калюга, М. Лужанін, Ю. Таўбін), настаўнікі, студэнты, аб’яднаных у 13 ячэек. Паводле версіі АДПУ, «БНГ» ахапіла сваёй дзейнасцюМінск, Оршу, Слуцк, Капыльскі, Мазырскі, Слуцкі, Мінскі і іншыя раёныБССР, а таксама беларускае земляцтва ў Маскве, Ленінградзеі Смаленску. Паводле версіі АДПУ, у цэнтальнае бюро «БНГ» уваходзілі Ф.П. Купцэвіч, А. В. Карачун, К. П. Вашына (Л. Калюга), П.І. Рагачэўскі, К. М. Сяледчык, В.В. Лушчыцкі, Р.С. Міхальчык, ідэйнае кіраўніцтва прыпісвалася К.Б. Езавітаву, які знаходзіўся ў Рызе.

Асноўнай мэтай арганізацыі лічылася аддзяленне Беларусі ад Савецкай Расіі і ўстанаўленне «буржуазна-дэмакратычнай Беларускай Народнай Рэспублікі» з наступнай ліквідацыяй сацыялістычных форм у сельскай гаспадарцы і ў прамысловасці: аднаўленне прыватнай уласнасці на зямлю і сродкі вытворчасці, стварэнне хутарской сістэмы землекарыстання. Новае дзяржаўнае ўтварэнне павінна было ажыццявіцца «ў блокуЛітва-Латвія-Беларусьса сталіцай саюзнай дзяржавы ў г. Вільняці ў саюзе дзяржаўЛітва-Украіна-Беларусь». «Контррэвалюцыйная дзейнасць» членаў арганізацыі выяўлялася найперш у нязгодзе з узмацненнем на Беларусі таталітарнага рэжыму, распаўсюджванні меркаванняў пра «русіфікатарскую і каланізатарскую палітыку Масквы, ідэалізацыю самабытнасці Беларусі і беларускай мовы, працягванне ў друк нацдэмаўскіх тэрмінаў», у апазіцыі да палітыкікалектывізацыі. «Кіраўнікі» арганізацыі атрымалі па 5 гадоў папраўча-працоўных лагераў, «члены» — ад 2 да 3 гадоў, частка была выслана наУрал, уКазахстан, 11 «членам» было залічана папярэдняе зняволенне. Вінаватымі сябе прызналі 20 чал. Іх паказанні, а таксама паказанні 3 «членаў» арганізацыі, якія праходзілі па справе сведкамі, сталі адзінай падставай для пакарання.

24 жніўня 1956 г. Судовая калегія па крымінальных справах Вярхоўнага суда БССР, разгледзеўшы пратэст пракурора БССР на пастановы Асобай нарады пры калегіі АДПУ ад 10 жніўня і 4 лістапада 1933, якімі былі засуджаны ўдзельнікі «БНГ», пастанавіла справу ў адносінах 44 чал. спыніць за адсутнасцю саставу злачынства. Астатнія рэабілітаваны ў 1-й палове 1990;х г.

5. Партыя вызвалення сялян

2 красавіка 1933 г. у БССР да расстрэлу былі прысуджаныя 110 сялян. У ліку асуджаных да расстрэлу 88 жыхароў Пухавіцкага раёна: 10 чалавек ва ўзросце да 30 гадоў, 61 — ад 31 да 50 гадоў, 15 — ад 50 да 60, адзін 62-гадовы, а ўзрост аднаго з расстраляных не вызначаны. Гэта дадзеныя па сфабрыкаванай «Пухавіцкай справе» -справе аб дзейнасці «контррэвалюцыйнай» кулацкай арганізацыі «Партыя вызвалення сялян» .

Гісторыкамі устаноўлена што па ёй, былі арыштаваныя 108 мужчын — жыхароў і ўраджэнцаў Пухавіцкага раёна, і два хлопцы з Смаленскай і Ніжагародскай абласцей. Рашэннем «тройкі» ад 2 красавіка 1933 101 арыштаваны быў прысуджаны да расстрэлу. Гэты прысуд быў выкананы праз чатыры дні - 6 красавіка — у Мінску (дзевяці «пашанцавала» — яны атрымалі па 10 гадоў зняволення).

«Ворагамі народу» якія праходзілі па гэтай справе з’яўляліся сяляне-аднаасобнікі (53 чал.) І члены калгасаў (26 чал.). У кола «ворагаў-змоўшчыкаў» таксама патрапілі рахункавод, настаўнік, міліцыянты, праваднікі цягнікоў, студэнты, медработнікі, сьвятар, дырэктар завода.

З абвінаваўчага заключэння па справе № 7456:

«Органамі ГПУ Беларусі ў траўні месяцы 1932 на тэрыторыі Пухавіцкага р-на і сумежных — Асіповіцкага, Старадарожскага і Чэрвеньскага раёнаў была ліквідаваная буйная контррэвалюцыйная дыверсійна-паўстанцкая арганізацыя колькасцю 126 чалавек.

Адзін з філіялаў гэтай дыверсійна-паўстанцкай арганізацыі на тэрыторыі Пухавіцкага, Мінскага раёнаў і ў г. Мінску…, які застаўся ў працэсе следства ня выкрыты, працягваў актыўна дзейнічаць аж да моманту яго ліквідацыі - лістапада месяца 1932. Узнікненне дадзенага філіяла к.-р. паўстанцкай арганізацыі, які называў сябе «Партыя вызвалення сялян», тычыцца пачатку 1928 года. У гэты перыяд часу… была створана шырокая сетка паўстанцкіх ячэек, якія ахапілі сваёй дзейнасцю 50 населеных пунктаў… Да моманту ліквідацыі к.-р. арганізацыя мела 11 моцна скалочаных к.-р. паўстанцкіх ячэек. Прызналіся ў прыналежнасці да к.-р. паўстанцкай арганізацыі 39 чалавек… К.-р. паўстанцкае арганізацыя «Партыя вызвалення сялян» свае праграмна-палітычныя і тактычныя ўстаноўкі зводзіла да наступнага: 1. Падняць збройны чын, зрынуць савецкую ўладу. 2. Устанавіць буржуазна-дэмакратычны лад. 3. Вярнуць прыватную ўласнасць, ліквідаваўшы сац. сектар вёскі «.

(Гісторыкі не ўсталявалі ні факту існавання праграмы такой партыі, ні фактаў яе практычнай дзейнасці.)

Фрагменты з дакладу паўпрада ОГПУ па БССР, старшыні ГПУ БССР Леаніда Заковского «Аб контррэвалюцыйных сілах у беларускай вёсцы» ад 1933/02/17 г. на аб’яднаным пленуме ЦК і ЦКК КП (б) Б: «…Я не хачу называць колькасці контррэвалюцыйных, антысавецкіх кулацкіх элементаў, якія маюцца ў наяўнасці ў Беларусі… скажу, што база к.-р., кулацкіх, антысавецкіх, бандыцкіх сіл надзвычай моцная і атрутная.

… Як па сваёй назве, так і па палітычнаму зместу ўсе гэтыя арганізацыі з’яўляюцца альбо: Сялянскім саюзам, альбо Саюзам вызвалення сялян, альбо Вольны сялянскімі Саветамі, Саветамі без камуністаў. Усе гэтыя к.-р. адукацыі не толькі ставілі перад сабой задачу супраціву мерапрыемствам Савецкай улады ў вёсцы. Яны ставілі перад сабой задачу падрыхтаваць к.-р. кадры, якія арганізавана забяспечваюцца зброяй для будучага паўстання. Паўстанне было прызначана на вясну 1933 — на час пасяўной кампаніі…

Чаму ў нас цяжка атрымліваецца з нашымі дзяржаўнымі нарыхтоўкамі? Як працуюць і ў чым сутнасць працы к.-р. груп, якія сядзяць у калгасе? Тав. Сталін у сваёй прамове кажа, што мы шукаем к.-р. элементы па-за калгасу, а трэба шукаць іх усярэдзіне калгасу, куды яны забраліся… «.

" Аб’яднанае антысавецкае падполле"

" ААП" — назва неіснаваўшых «антысавецкіх дыверсійна-шкодніцкіх, шпіёнскіх, тэрарыстычных і паўстанцкіх арганізацый», выкарыстаная ў 1937 — 1938 гг. у перыяд масавых палітычных рэпрэсій супрацоўнікамі НКУС БССР для фабрыкацыі шэрагу палітычных працэсаў на Беларусі. Галоўны матыў абвінавачвання — «барацьба супраць Камуністычнай партыі і савецкага ўрада». Паводле абвінаваўчых актаў, «ААП» складалася з 6 самастойных арганізацый: «правых», «бундаўска-сіянісцкай», «нацыянал-фашысцкай», «трацкісцка-тэрарыстычнай», «шпіёнска-паўстанцкай», «эсэраўскай». У кіраўнікі «ААП» былі залічаны М. М. Галадзед, М.Ф. Гікала, В.Ф. Шаранговіч, А.Р. Чарвякоў, З.Х. Жылуновіч (Ц. Гартны), А.А. Чарнушэвіч, П. Бадуноваі іншыя. У 1937;1938 гг. арыштавана і засуджана больш за 2570 чалавек, абвінавачаных у прыналежнасці да «ААП». «Кіраўнікі» і «Актыўныя члены» гэтых арганізацый былі прыгавораны да растрэлу, астатнія — да розных тэрмінаў папраўча-працоўных лагераў. Іх рэабілітацыя адбывалася на працягу 1955;1989 гг.